العادل كتبغا
معلومات شخصيه
تاريخ الميلاد	سنة 1245
الوفاة	يوليه 1303 (57–58 سنة)  حماه
الاقامه	إيلخانية مغول فارس الدوله المملوكيه
مواطنه	الدوله المملوكيه
عيله	المماليك البحريه
مناصب
وصى عرش
في المنصب ديسمبر 1293  – ديسمبر 1294
في	الدوله المملوكيه و الناصر محمد بن قلاوون
معلومات تانيه
المهنه	جندى ،  وسياسى
اللغات المحكيه او المكتوبه	لغه مونجولى
الخدمة العسكرية
تعديل مصدري - تعديل

الملك العادل زين الدين كتبغا بن عبد الله المنصورى التركى المغلى (اتولد 1245 - توفى فى حماه 1302) . عاشر سلاطين الدوله المملوكيه .^[1] جلس على العرش من سنة 1294 لسنة 1296. كان من اصل مغولى ^[2][3] فى عهده قلت مياه النيل و زادت الاسعار و إنتشر الوباء فأعتبره المصريين نحس على مصر.

كتبغا كان محارب فى جيش مغول فارس (إيلخانات) ، وتم أسره فى معركة حمص الأولى فى ديسمبر سنة 1260 ^[4] ، فاشتراه الامير قلاوون الألفى و جعله من مماليكه و بعد ما بقا السلطان أعتقه و أعطاه درجة امير .^[5] و بعد وفاة السلطان قلاوون قبض ابنه السلطان الأشرف خليل على كتبغا وسجنه بعض الوقت بعدين افرج عنه.^[6] وعند اغتيال السلطان خليل فى سنة 1293 وتنصيب أخوه الطفل الصغير الناصر محمد بن قلاوون سلطان على مصر و كان عنده تسع سنين ، اتعيين كتبغا نائب للسلطنه ومدبر للدوله ، وبقى هو ووزير السلطان الامير علم الدين سنجر الشجاعى الحكام الفعليين لمصر ^[4][7]

العلاقات بين كتبغا والشجاعى كانت علاقات سيئة مليانه بالشك و الريبه و تطورت وتحولت الى عداوة كامله. خطط الشجاعى بمساعدة المماليك البرجية للقبض على كتبغا و اغتيال امرائه .لكن خطة الشجاعى وصلت لعلم كتبغا عن طريق راجل مغولى وافدى اسمه كنغر ، فجمع كتبغا بعض أكراد شهرزورية ^[8] وبعض من المغول ممن موجود فى القاهره وحاصر قلعة الجبل ^[4][9] لكن المماليك البرجية التابعين للشجاعى تغلبوا عليهم فهرب كتبغا على بلبيس ومكث هناك شوية أيام بعدين رجع الى القاهره وحاصر القلعة مرة اخرى. استمر الصراع الدامى بين قوات كتبغا والمماليك السلطانية من جهه و أتباع الشجاعى من جهه اخرى سبعة ايام لحد ابتدا مماليك الشجاعى فى الانقلاب عليه والانضمام لقوات كتبغا.

اتصل امرا كتبغا بخوند أشلون ام السلطان الناصر ودار بينهم الحديث التالى عند باب السلسله و قالت لكتبغا : " ايه اخرة الفتنه دى ؟ اذا كان قصدك خلع ابنى من السلطنه فاعمل كده " فأكد ليها كتبغا ان الموضوع مش كده و ان الشجاعى هو هدفهم و قال ليها : " و الله لو بقى من أولاد استاذنا ( يقصد المنصور قلاوون ابو الناصر) بنت عميه ، ما خرجنا الملك منها ، انما قصدنا مسك الشجاعى اللى بيرمى بينا الفتن " ، فاطمنت خوند أشلون و راحت قافله أبواب القلعه ، فلقى الشجاعى نفسه محصور فى بيته بره القلعة و عدوينه ، و مماليكه عمالين يهربوا و ينضموا لصف عدوه كتبغا .^[10]

الشجاعى ماكانش محبوبا من سنةة المصريين.^[11] ذهب الى القلعه وقابل السلطان الناصر من اجل انهاء الصراع. الملك الناصر سأل الشجاعى : " لما كل ده الصراع "، فرد الشجاعى : " من اجلك ياخوند " ، فقا له الناصر : " خلونى أعمل حاجه تطمنكم و انا معاكم ، و هى انك يا امير علم الدين تقعد فى حته فى القلعه و نبعت للامرا عشان يطلعوا ، و بعد كام يوم نوفق بينكم ، و نديك قلعه فى الشام تروح عليها و نرتاح منهم " ^[12]

بعد الشجاعى ما قابل السلطان ، قبض عليه الامرا و ربطوه عشان يودوه حته فى القلعه ، لكن فى السكه طلع عليه اتباع كتبغا و قتلوه ، و اتفتحت أبواب القلعه و دخل كتبغا و أمراءه و اطلقوا سراح أتباعه اللى الشجاعى كان اسرهم او قبض عليهم قبل كده. كتبغا خرج مماليك الشجاعى من القلعه و وداهم فى ثكنات بعيده ، و قبض على كام واحد منهم. بعد كده انقض عدوين الشجاعى على ممتلكاته و استولوا عليها و صدرت أوامر بالقبض على نوابه فى الشام .^[13]

المماليك البرجيه اللى أبعدهم كتبغا من القلعه اتمردوا ، و دول كانو المماليك الأشرفيه خليل، يعنى مماليك السلطان الأشرف خليل اخو السلطان الناصر محمد اللى كان اغتيل ، و خرجوا فى الشوارع ثايرين بعد ظهور حسام الدين لاجين فى القاهره ، من غير ما يتحاكم او يتحاسب على تهمة ضلوعه فى مؤامرة اغتيال استاذهم السلطان الأشرف خليل.^[4] اتصدى كتبغا للمماليك الأشرفيه وخلص التمرد بالقبض عليهم و قتلهم فى الشوارع ، و اتعدم كام واحد من اللى اتقبض عليهم .^[14]

عشان السلطان الناصر محمد كان لسه طفل صغير ، كتبغا كان مدبر السلطنه و كان الحاكم الفعلى لمصر، و بعد ما اتقتل منافسه و غريمه الشجاعى اتوطد مركزه و زادت قوته و قدر حسام الدين لاجين - اللى كان عارف أن مماليك الأشرف خليل و بعد كده السلطان الناصر نفسه حا ياخدوا منه بتار الأشرف - انه يقنع كتبغا بإنه لازم يخلع السلطان الناصر و يستولى على الحكم .^[15][16]

بعد ما كتبغا غلب المماليك البرجية اللى ثاروا اجتمع بالامرا فى دار النيابه و قالهم : " ناموس المملكه انخرق ، و الحرمة ماتمش بسلطنة الناصر لإنه صغير فى السن " و قالهم ان مصر محتاجه سلطان كبير يقمع المماليك المتمردين و العربان ^[17]، فوافق الامرا على خلع الملك الناصر ، و تنصيب كتبغا مكانه سلطان على مصر ، و حلفوا له ، و اتنادى باسمه فى شوارع القاهره و دعا له الناس ^[17]، و اتنفى الناصر محمد و أمه على جناح بعيد فى القلعه ^[18] و بعد كده على الكرك. كتبغا بقى سلطان مصر و اتلقب بالملك العادل و عين حسام الدين لاجين نايب ليه.

فى سنة 1296 وصلت للشام أعداد كبيره من المغول الوافديه بتنتمى لقبيلة اتعرفت باسم الأويراتيه .^[19][20] المغول دول كانو هربانين من غازان و كان بيقودهم طغراى جوز بنت من بنات هولاكو.^[21] و رحب بيهم كتبغا - و كان مغولى الاصل - ترحيب كبير و سكن منهم ناس فى حى الحسينيه فى القاهره ، و سكن غيرهم فى مدن على سواحل الشام. الوافدين دول ماكانوش مسلمين زى مغول القبيلة الذهبية اللى جم مصر فى عهد السلطان الظاهر بيبرس ، و كانت ليهم عادات غريبه على المصريين ^[22]، لكن مع كده اختلطوا بالمصريين جامد و اتجوزوا و خلفوا منهم و لسه دمهم بيجرى فى عروق أعداد من المصريين. الأويراتيه اللى سكنوا حى الحسينيه فى مصر اشتهروا بالجمال و اتعين منهم كتير بفرق الامرا المصريه. لكن استقبال كتبغا الحار للأويراتيه و المبالغه فى اكرامهم خلا عدد كبير من الامرا يشكوا فى اهدافه ، و ده كان سبب من اسباب سقوطه بعدين ^[23][24]

فى عهد السلطان كتبغا مصر و الشام عانوا نقص حاد فى المايه و الأكل و فوق كده انتشر الوبا اللى اتسبب فى موت أعداد كبيره من السكان. كتبغا ماكانش محبوب عند عامة المصريين وكانوا بيعتبروه راجل نحس على مصر.^[3][25][26] و من ناحيه تانيه ،المصريين حسوا بالغبن لما شافوا كتبغا -وهو مغولى الاصل- بحبوح فى كرمه و عطاياه للمغول الأويراتيه ، فى الوقت اللى هما فيه بيعانوا من ارتفاع اسعار الأكل و صعوبات اقتصاديه كبيره.

انتهز الامرا المصريه ان كتبغا راح يزور الشام فاتفقوا مع بعضهم على انهم لازم يخلصوا منه فراحوا له و قابلوه فى السكه و هو راجع مصر. كتبغا وبخ الامير بيسرى اكمنه افتكر ان بيسرى اتصل بالمغول ، فخاف الامرا ، و من ضمنهم نايب السلطنه حسام الدين لاجين ، من إن كتبغا يقبض عليه و هو امير من كبار الامرا، فخدوا سلاحهم و راحوا ع الدهليز السلطانى اللى كان بيقيم فيه كتبغا و أصطدموا بمماليكه و قتلوا و جرحوا عدد منهم. لما حس كتبغا باللى بيحصل بره راح واخد بعضه وخارج من المخرج الخلفى بتاع الدهليز و ركب حصانه و طار على دمشق مع خمسه من مماليكه ، و ماقدروش الامرا المتآمرين انهم يحصلوه.

الامرا نصبوا حسام الدين لاجين سلطان ع البلاد .^[27] ، و اضطر كتبغا انه يتحصن مده جوه قلعة دمشق ، و بعدين مالاقاش قدامه غير انه يتنحى و يعترف بسلطنة لاجين و قال : " السلطان الملك المنصور خوشداشى، و أنا فى خدمته و طاعته، و أنا أكون فى بعض القاعات بالقلعة الى أن يكاتب السلطان و يرد جوابه بما يقتضيه فى أمرى ".^[28] وبكده اتنحى كتبغا ببساطه من غير مايعافر ، بعد ما قعد على عرش مصر حوالى سنتين ، و عينه لاجين نايب ليه على صرخد ^[29] ودى كانت عجيبه من عجايب الزمن ، و حاجه ما حصلتش لا قبل و لا بعد ، ان سلطان يتعزل و يتعين نايب للسلطان الجديد على مدينه. و فوق كده كتبغا كان هو اللى دافع عن لاجين و اتوسط له عشان يعفوا عنه و عينه نايب ليه فكانت نهاية سلطنته على ايديه.

فى سنة 1299، والسلطان الناصر محمد بن قلاوون رايح على سوريا على راس جيش مصر عشان يحالاب جيش محمود غازان اللى هاجم الشام ، اتآمرت فى السكه جماعه من الأويراتية مع جماعه من المماليك السلطانيه على اغتيال سلار نايب السلطان و بيبرس الجاشنكير أستادار السلطان ، و كان الاتنين هما الحكام الفعليين لمصر فى الفتره دى اكمن السلطان الناصر كان لسه صغير ، عشان يرجعوا كتبغا كتبغا للحكم ، لكن المؤامره فشلت و اتعاقب المتآمرين .^[30] و بعد ما اتغلب الناصر محمد فى ( معركة وادى الخزندار) و انسحب بجيشه على مصر ، كتبغا كان من ضمن الهربانين اللى هربوا من المغول على مصر و دخل فى خدمة سلار ^[31] و فضل فى مصر لغاية ما انسحب غازان من سوريا ، فعينه الناصر محمد نايب ليه على حماه ^[32] فعاش هناك لغاية مااتوفى سنة 1302 ^[33] بعد ما مرض^[34]

اتوصف كتبغا بأنه كان راجل متدين و خير و متواضع ، قصير و اسمرانى و له دقن قصيره .^[35][36]

فى عهد السلطان كتبغا و لأول مرة تحصل فى مصر اتقرر إن الفلوس لازم تتوزن قبل ما تتدفع فبقت قيمة الفلوس فى وزنها مش فى عددها.

اتنقشت على فلوس كتبغا اساميه و ألقابه بالشكل ده: السلطان الملك العادل زين الدنيا و الدين المنصورى قسيم امير المؤمنين ، السلطان الملك العادل ناصر الامة المحمدية زين الدنيا و الدين ، السلطان الملك العادل ، الملك العادل. و يقصد بالمنصورى انه كان بينتمى لأستاذه المنصور قلاوون و وبيتقصد بأمير المؤمنين الخليفة العباسى اللى كان بيقيم فى القاهرة .^[37][38]

تشابه اسامى : امرا كانت اساميهم زين الدين كتبغا :

• زين الدين كتبغا العادلي، و كان حاجب دمشق.

مصطلحات مملوكية اتذكرت فى المقال :

• الدهليز السلطانى : خيمة السلطان اللى كان بيقيم فيها وقت أسفاره و حروبه.
• استاذ : ولى نعمة المملوك و هو سلطانه او اميره.
• أستادار : رئيس الخدم السلطانى.
• خشداش : مفرد خشداشية وهم مماليك بينتموا لنفس السلطان او الامير.
• نايب السلطنه : نايب السلطان ، و كان لقبه " كافل الممالك الشريفة الاسلامية الامير الأمرى" ، و ده بيبن رفعة منصبه. كان نايب السلطان المباشر فى القاهره ، و هو غير نايب السلطان على توابع مصر فى الشام و الكرك و غيرهم اللى كانو مجرد نواب مالهمش صلاحيات كبيره و بيحكموا التوابع بأوامر من القاهره.

• ابن إياس : بدائع الزهور فى وقائع الدهور, تحقيق محمد مصطفى ، الهيئة المصرية العامة للكتاب, القاهرة 1982.
• ابن تغرى: النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، دار الكتب و الوثائق القومية، مركز تحقيق التراث، القاهرة 2005
• جمال الدين الشيال (استاذ التاريخ الاسلامى) : تاريخ مصر الاسلامية, دار المعارف ، القاهرة 1966.
• المقريزى : السلوك لمعرفة دول الملوك, دار الكتب, القاهرة 1996.
• المقريزى : المواعظ و الاعتبار بذكر الخطط و الاثار, مطبعة الادب, القاهرة 1968.
• قاسم عبده قاسم (دكتور) : عصر سلاطين المماليك - التاريخ السياسى و الاجتماعى, عين للدراسات الانسانية و الاجتماعية, القاهرة 2007.
• شفيق مهدى ( دكتور) : مماليك مصر و الشام, الدار العربية للموسوعات, بيروت 2008.

Sato Tsugitaka ، State and Rural Society in Medieval Islam, Brill 1997, ISBN 90-04-10649-9*